ODCINEK 1 G jak głupota dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko głupoty:
to niedostatek rozumu przejawiający się brakiem bystrości, nieumiejętnością rozpoznawania istotne rzeczy, związków przyczynowo-skutkowych, przewidywania i kojarzenia.
Charakteryzuje się pychą, śmiałością, podejrzliwością, niskim lub nieistniejącym samokrytycyzmem, niezdolnością do zdziwienia, dążnością do ekspansji.
Termin "głupota" używany jest w stosunku do osób o niższym, bądź niewystarczającym ilorazie inteligencji.
Termin ten nie jest używany obecnie w nauce, chociaż w XIX w. próbowano tworzyć klasyfikację różnego rodzaju głupców i głupoty.
Określenie kogoś mianem głupca jest pejoratywne.
- opisywanie kategorii głupoty w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:
- Miguel de Cervantes „Don Kichot” – błędny rycerz.
Wbrew przekonaniu przymiotnik „błędny” nie oznacza rycerza obłąkanego, czy szalonego, a błąkającego się — podróżującego pozornie bez celu „gdzie nogi poniosą”.
W przypadku Don Kichota można jednak wyraźnie mówić o bohaterze, do którego pasuje również pierwsze znaczenie tego słowa - jest to ewidentnie szaleniec, który zatraciwszy się w czytaniu ksiąg rycerskich sam postanowił stać się jednym z nich.
Powieść opowiada o losach szlachcica, który wpada w obłęd pod wpływem romansów rycerskich i wyrusza w świat jako błędny rycerz, niesiony nieodłączną szczytną chęcią pomagania ludziom i bronienia najsłabszych. Według deklaracji Cervantesa z przedmowy do Don Kichota, utwór miał służyć krytyce literatury rycerskiej. Literatura sławiąca średniowieczne rycerstwo, rodzima lub adaptowana z literatur zagranicznych, była ówcześnie bardzo popularna w Hiszpanii i cieszyła się dużą poczytnością. Była wielokrotnie krytykowana, jako potencjalnie szkodliwa dla czytelnika, oparta na nieprawdopodobieństwach i cudowności.
Figura Don Kichota ukazuje ambiwalentną pozycję społeczną osoby chorej psychicznie – szaleniec jest społecznym odmieńcem, choć budzi też fascynację. Don Kichot – tak jak wielu psychotyków – jest niezdolny do swobodnego przechodzenia między różnymi nastawieniami wobec rzeczywistości i posługuje się tylko jednym kluczem interpretacyjnym, zaczerpniętym z rycerskich romansów. Doświadczenie Don Kichota (i psychotyka) jest jednak pod pewnym względem bogatsze niż doświadczenie człowieka zdrowego, nie ma w nim bowiem wydarzeń błahych, a wszystko ma swoje głębsze znaczenie.
- Zbigniew Herbert “Pan Cogito” – postawa mądrości I głupoty;
Pan Cogito jest przykładem typowego człowieka XX wieku, jest inteligentny i wykształcony. Ma silny system wartości, nie może pogodzić się z panującą w kraju sytuacją. Persona wykreowana przez Herberta ma silne postulaty etyczne, jednym z nich jest przykład „postawy wyprostowanej”, którą można rozumieć jako trzymanie się moralnych zasad, niezależnie od okoliczności. Stąd też głównym przesłaniem wiersza jest wezwanie do bezinteresownego heroizmu, za który nie oczekuje się chwały ani nagrody. Jedynym sensem ludzkiej egzystencji stają się etyczne postępowanie i szacunek do tradycji.
Poeta odwołuje się do dziedzictwa kulturowego Europy, nawiązując do szeregu utworów z różnych epok i wydarzeń historycznych. Autor inspiruje się mitologią grecką, a w szczególności mitem o Jazonie, herosie, synu króla Jolkos. Jazon wraz z towarzyszącymi mu Argonautami udał się w podróż po złote runo, które zdobył przy pomocy królewny Medei. W utworze Herberta bezsens ludzkiej egzystencji jest podkreślony przez „złote runo nicości”. Z mitologii greckiej wywodzi się również postać Hektora, obrońcy Troi. Pojawiają się także motywy biblijne. Herbert przywołuje obraz Izraelitów wędrujących przez pustynię po ucieczce z Egiptu („jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku”). Zastosowany w kilku strofach dystych przypomina biblijne wersety, stosuje również podobną składnię i nagromadzenie spójnika „a”, co przywodzi na myśl przypowieści. Autor w „Przesłaniu Pana Cogito” przywołuje także rycerza Rolanda, bohatera eposu „Pieśń o Rolandzie”, Gilgamesza, legendarnego króla sumeryjskiego miasta Unug, którego losy posłużyły do stworzenia „Eposu o Gilgameszu”. Oprócz tego utworze można dostrzec echa filozofii św. Franciszka, zwłaszcza we fragmentach, w których podmiot liryczny nawołuje do miłości do natury czy pozytywnie wartościuje cnotę moralną, jaką jest pokora. W kręgu odniesień kulturowych można umieścić również film Andrzeja Wajdy „Popiół i diament”, a konkretnie słynną scenę, w której główny Maciej Chełmicki umiera na wysypisku śmieci („chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku”).
Rozum równa się szczęściu. ["Jaskinia filozofów", 1956]
- Adam Mickiewicz “Romantyczność” – Karusia, która nie jest mędrcem; to prosta dziewczyna kierująca się uczuciem do zmarłego narzeczonego Jasia. Czuję i widzi więcej niż inni. Wielka miłość do Jasia powoduje to, że widzi go nawet po jego śmierci.
— Duchy karczemnej tworem gawiedzi,
W głupstwa wywarzone kuźni;
Dziewczyna duby smalone bredzi,
A gmin rozumowi bluźni”.
„Dziewczyna czuje, — odpowiadam skromnie —
A gawiedź wierzy głęboko:
Czucie i wiara silniej mówi do mnie,
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!”
- Bolesław Prus “Lalka” – Wokulski – bohater, który jest „wariatem”
We mnie jest dwu ludzi - mówił - jeden zupełnie rozsądny, drugi wariat. Który zaś zwycięży?...”
Mraczewski uważa, że Wokulski jest nierozsądny i szalony:
"— Ja już z natury jestem śmiały, a Wokulski wariat!… Dziś dopiero dowiedziałem się prawdy… Pan wie, ile stary mógłby zarobić na tym interesie w Paryżu z Suzinem?… Nie dziesięć, ale pięćdziesiąt tysięcy… rubli, panie Rzecki!… I ten osioł nie tylko że nie chce dziś jechać, ale jeszcze mówi, że — nie wie, kiedy pojedzie."
Stanisław Wokulski to postać złożona - intelektualista z zacięciem do nauk ścisłych, były powstaniec i zesłaniec, człowiek interesu i romantyk ślepo zakochany się w nieodpowiedniej dla siebie kobiecie. Jego historii nie poznajemy chronologicznie, ale fragmentami, wiele jest w niej niedomówień, nie znamy końca jego losów. Do tego niejednorodny odbiór jego osoby przez bohaterów Lalki
Pan Tomasz uważa Wokulskiego za szlachetnego i wspaniałomyślnego:
"To najszlachetniejszy człowiek, jakiego spotkałem w życiu… On nie dba o pieniądze, interesów na mnie robić nie może, ale dba o moją przyjaźń… "
Izabela początkowo uważa Wokulskiego za gbura i nieprzyjemną osobę:
"Niemiły człowiek — odpowiedziała z ożywieniem. — Teraz przypominam go sobie… Będąc we wtorek w sklepie, zapytałam go o cenę wachlarza. Trzeba było widzieć, jak spojrzał na mnie!"
Wokulski - cechy romantyczne i pozytywistyczne / idealizm a realizm
Podstawową cechą romantyczną jest miłość, miłość szalona, maniakalna, taka, dla której Wokulski jest gotowy zrobić wszystko. Dodać można również udział w zrywie narodowym i niedopowiedzenie Prusa na temat jego dalszych losów
Do pozytywistycznych cech osobowości bohatera zaliczyć możemy zamiłowanie do nauk ścisłych i wspieranie naukowych eksperymentów powodowane wiarą w postęp techniczny. Do tego pracowitość, kierowanie się rozsądkiem (w interesach). Wokulski najpełniej (na poły z prezesową Zasławską) wciela w życie ideał pracy u podstaw i pracy organicznej. Ceni utylitaryzm społeczny, pomaga potrzebującym, opowiada się za asymilacją Żydów, ocenia innych miarą ich sumienności i pracowitości.
- Jan Twardowski „Wyjaśnienie” cytat:
„Nie przyszedłem pana nawracać zresztą wyleciały mi z głowy wszystkie mądre kazania jestem od dawna obdarty z błyszczenia jak bohater w zwolnionym tempie nie będę panu wiercić dziury w brzuchu pytając co pan sądzi o Mertonie nie będę podskakiwał w dyskusji jak indor z czerwoną kapką na nosie nie wypięknieję jak kaczor w październiku nie podyktuję łez, które się do wszystkiego przyznają nie zacznę panu wlewać do ucha świętej teologii łyżeczką po prostu usiądę przy panu i zwierzę mój sekret że ja, ksiądz wierzę Panu Bogu jak dziecko”
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Miguel de Cervantes „Don Kichot”
Zbigniew Herbert “Pan Cogito”
Adam Mickiewicz “Romantyczność”
Bolesław Prus “Lalka”
Jan Twardowski „Wyjaśnienie”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN